W procesie nauczania wykorzystywane są różne metody. To, która z nich zostanie wykorzystana zależy od wielu czynników, np. wieku ucznia, rodzaju treści, jakie mają zostać przekazane oraz oczywiście od umiejętności i kwalifikacji nauczyciela. Najlepszym sposobem nauczania jest ten, w którym dziecko ma możliwość aktywnie uczestniczyć. Takie możliwości zapewniają metody aktywizujące.
Metody aktywizujące proces nauczania – jak sama nazwa wskazuje – mają na celu pobudzenie aktywności samych uczniów w tym procesie. Niekiedy używa się terminów pokrewnych, tj. metody poszukujące, metody aktywne, metody problemowe, aktywizacja itp. W każdym przypadku chodzi o zwiększenie zaangażowania uczniów w proces dydaktyczny, pobudzenie ich do samodzielnego zdobywania wiedzy (np. poprzez poszukiwanie, odkrywanie, rozwiązywanie problemu). Według J.A. Komeńskiego w szkołach należy dążyć do tego, aby „nauczyciele mniej nauczali, a uczniowie więcej się uczyli”, a taki stan rzeczy można osiągnąć właśnie poprzez stosowanie metod aktywizujących, w których uczniowie czynnie włączają się w proces dydaktyczny. Podsumowując istotę metod aktywizujących warto przytoczyć słowa Konfucjusza:
Słyszałem i zapomniałem
Widziałem i zapamiętałem
Zrobiłem i zrozumiałem
Właśnie poprzez pobudzanie uczniów do jak największej aktywności i samodzielności można osiągnąć najlepsze efekty kształcenia, ponieważ w dużym stopniu zapamiętają oni to, czego sami dokonali.
Metody aktywizujące mają szeroki zasięg i wielu uczonych nieco inaczej je klasyfikuje. Ogólnie możemy do nich zaliczyć np. dyskusję, instruktaż, ćwiczenia, metodę przypadków, metodę sytuacyjną, metodę symulacyjną, gry funkcyjne, wycieczki, burzę mózgów, synektykę, metodę laboratoryjną, metaplan, gry psychologiczne, metodę graficzną, dramę, hapenningi, murale, aktywny wykład, warsztaty, metodę projektów edukacyjnych i inne. Widzimy zatem, że pewne metody mogą jednocześnie należeć do grupy metod aktywizujących, jak i innych. Aby jednak metoda mogła należeć do aktywizujących musi rzeczywiście wzbudzać tą aktywność w uczniach. Aktywność z kolei może przejawiać się w różnych formach i na różnych poziomach, np. aktywność sensoryczna (odbieranie bodźców zewnętrznych); aktywność motoryczna (związana z ruchem ciała); aktywność recepcyjna (przyjmowanie i przechowywanie informacji); aktywność werbalna (posługiwanie się słowem); aktywność intelektualna (związana z procesami myślowymi); aktywność emocjonalna (przeżywanie). Mając na uwadze rodzaje aktywności można stwierdzić, że metody aktywizujące mogą wpływać na każdą sferę człowieka i pobudzać go do działania w różnych obszarach.