Ochrona powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) jest od wieków solidnie zakorzeniona w europejskiej tradycji prawnej, począwszy od prawa rzymskiego. Jest również świetnie znana common law. Dla aktualnej praktyki szczególnie ważne jest, że stanowi zasadniczy element aksjologii współczesnego państwa prawnego. Zasada powagi rzeczy osądzonej nie ma jednak charakteru absolutnego. Jak to ujął Ronald Dworkin, zasady prawne są stosowane w mniejszym lub większym zakresie (principles are applicable in more-or-less fashion), doznają zatem wyjątków, mających na względzie ochronę innych wartości uznanych przez prawo, zwłaszcza konstytucję. Unika się dzięki temu zjawisk określanych Cycerońskim “summum jus summa injuria”.
Wyjątkowe remedium w alarmowych sytuacjach
Paragraf 1 art. 89 Ustawy o Sądzie Najwyższym statuuje możliwości wniesienia skargi nadzwyczajnej. Jest to środek o specjalnym charakterze, którego celem, jak deklaruje sama ustawa, jest zagwarantowanie zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawa, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP). Skarga ta przysługuje jedynie od prawomocnych orzeczeń (wyroków i postanowień) sądów powszechnych i wojskowych, które kończą postępowanie w sprawie.
Tenże art. 89 wprowadza również warunki sine qua non dopuszczalności złożenia skargi. Są to trzy alternatywne sytuacje. Pierwsza z nich wystąpi, gdy zakwestionowane orzeczenie narusza wolności i prawa człowieka lub zasay zdefiniowane w ustawie zasadniczej. Druga z nich to rażące naruszenie prawa przez zaskarżone orzeczenie. Owo rażące naruszenie norm prawnych polega, jak stwierdza ustawa, na nieprawidłowej wykładni tekstu prawnego (mylnym ustaleniu jaka norma prawna obowiązuje) lub na mylnym zastosowaniu. Sformułowanie przepisu jest analogiczne jak w regulacji k.p.c. dotyczącej skargi kasacyjnej.
Trzecią sytuacją, otwierającą możliwość zaskarżenia orzeczenia prawomocnego za pomocą nowej skargi jest oczywista sprzeczność mających istotne znaczenie dla sprawy ustaleń sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, z treścią zgromadzonego w aktach sprawy materiału dowodowego. W każdym z wyliczonych powyżej przypadków od wadliwego orzeczenie nie mogą przysługiwać środki prawne, które pozwoliłyby na jego uchylenie albo zmianę, również w drodze wniesienia innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia.
Numerus clausus
Charakter skargi jako ostatecznego środka, stosowanego zatem jako ultima ratio – najbardziej nadzwyczajne narzędzie ochrony podstawowych wartości chronionych przez polski porządek prawny, sprawia, że skargę mogą wnosić jedynie organy publiczne wyliczone taksatywnie w par. 3 art. 89 Ustawy o S.N. Są to zatem, jak zwraca uwagę sam Sąd Najwyższy podmioty o szczególnej legitymacji, w swej praktyce stale stykające się z sytuacjami naruszenie praw człowieka i obywatela o szczególnie poważnych skutkach (z najnowszych zob. np. obszerne omówienie w Wyrok SN z 25.11.2020 r., I NSNc 57/20). Warto pamiętać, że odnośnie orzeczeń, które stały się prawomocne przed wejściem w życie Ustawy o SN (przed 3 kwietnia 2018 r.) do wniesienia omawianej tu skargi upoważnieni się jedynie RPO i Prokurator Generalny.
Specjalny środek zaskarżenia – skarga nadzwyczajna do SN
